Sto lat „Roty”

W połowie listopada 1908 roku w krakowskim miesięczniku „Przodownica” ukazał się po raz pierw­szy drukiem tekst „Roty” Marii Konopnickiej. Był to – jak pisała później Autorka – „wiersz napisany dla Wielkopolski” i zarazem „rota przysięgi na wierność Ojczyźnie”.
 
Jej narodziny wiązały się ściśle z rosnącym oporem Polaków przeciwko polityce wywłaszczenia i wynarodowienia ludności polskiej w zaborze pruskim. W styczniu 1910 r., dzięki muzyce Feliksa Nowowiej­skiego, wiersz przekształcił się w pieśń, a po jej pra­wykonaniu na odsłonięciu pomnika grunwaldzkiego w Krakowie (15 lipca 1910) „Rota” stała się siódmym (!) hymnem narodowym Polaków. Mimo olbrzymiej popularności we wszystkich dzielnicach rozbiorowych i w Polsce niepodległej, nie została nigdy oficjalnym hymnem państwowym. Władze sanacyjne uznały w roku 1927 za takowy „Pieśń Legionów Polskich we Włoszech”.

PRZECIW ODWIECZNEMU WROGOWI 

Agaton Giller, jeden z przyszłych przywódców Po­wstania Styczniowego, odbywał w latach pięćdziesią­tych XIX wieku karę zesłania na Syberii. I napotkał tam – gdzieś hen, w zabajkalskiej krainie – wielo­letniego legendarnego zesłańca, Piotra Wysockiego. Według relacji Gillera, dawny bohater Nocy Listopa­dowej niezwykle dużo teraz czytał i dużo rozmyślał na tematy historyczne. Poglądy niegdysiejszego an­tyrosyjskiego radykała były już raczej jednoznaczne: „Niemców uważa za niebezpieczniejszych dla nas niż Moskali – pisał Giller – nie nazywa ich Niemcami, lecz Dajczerami i ze smutkiem przypomina, ile to już milionów Polaków nad Elbą i Odrą mieszkających wynarodowili.” 

Po upadku Powstania Styczniowego (którego zamysł Wysocki potępił i przystąpienia do niego odmówił), antypolskie represje dotknęły nie tylko mieszkańców zaboru rosyjskiego. Już wkrótce zagrożona została też polskość ziem znajdujących się pod pruskim zabo­rem. Pretekstem do rozpoczęcia bismarckowskiej po­lityki „kulturkampfu”, czyli przekształcania ludności polskiej w „Prusaków mówiących po polsku” stało się zjawisko „cofania się niemczyzny” (Der Rueckang des Deutschtums), spowodowane „ostfluchtem” – prze­mieszczaniem się niemieckiej ludności zaboru na za­chodnie, uprzemysławiające się gwałtownie obszary Niemiec – a także napływem do wschodnich prowin­cji pruskich tanich polskich robotników z Królestwa i Galicji. Zauważono, że w latach 1871-1885 przyrost ludności polskiej w prowincji poznańskiej był kilka­krotnie większy niż przyrost ludności niemieckiej: przybyło 22,3 tys. Niemców i aż 109,6 tys. Polaków. 

Niemiecki filozof, Eduard Hartman, sformułował wobec tego w 1885 r. prosty wniosek: „musimy wy­korzenić („ausrotten”) słowiańszczyznę w naszych granicach”, zaś cesarz Wilhelm I zapowiedział na początku 1886 r. podjęcie nadzwyczajnych kroków mających „zabezpieczyć interesy zagrożonej ludno­ści niemieckiej na kresach wschodnich”. W pierw­szej kolejności wydalono z tych obszarów większość Polaków nie posiadających obywatelstwa pruskiego, a więc głównie owych „najtańszych i najmniej wyma­gających” polskich najemników. W kwietniu 1886 r. cesarz zatwierdził bismarckowską „Ustawę dotyczącą popierania niemieckiego osadnictwa w prowincjach Prus Zachodnich i Poznania”. Jej germanizacyjne cele miała realizować specjalna Komisja Koloniza­cyjna dla Prus Zachodnich i Poznańskiego, na której czele stanął Robert Zedlitz Und Tritzschler, prezes prowincji poznańskiej. 

Komisja Kolonizacyjna otrzymała olbrzymie sumy pieniędzy na swą działalność i zakupiła od Polaków w latach 1886-1889 około 42,2 tys. hektarów ziemi, z czego większość nabyto w drodze dobrowolnych umów. Władze niemieckie powiększały systema­tycznie fundusz komisji, a także utworzony w 1897 roku „fundusz dyspozycyjny naczelnych prezesów (prowincji) celem popierania i wzmocnienia żywio­łu niemieckiego w prowincji poznańskiej i Prusach Zachodnich, tudzież w regencji opolskiej”. Fundusz dyspozycyjny miał umocnić niemczyznę w miastach zaboru, ponieważ np. w Poznańskiem liczba polskiej ludności miast wzrosła w l. 1861-1895 z 32,8 proc. do 44,5 proc. ogółu ich mieszkańców. Zaczęto więc otaczać wiele wytypowanych miast łańcuchami no­wych wsi niemieckich, które tworzono na gruntach wykupionych z rąk Polaków i zaludniano własnymi osadnikami.  

Hasło połączenia wysiłków germanizacyjnych w miastach i na prowincji wysunęli jako pierwsi członkowie tzw. Hakaty, czyli powstałego w 1894 r. Niemieckiego Towarzystwa Marchii Wschodniej (Deutscher Ostmarkenverein), skupiającego wkrót­ce kilkadziesiąt tysięcy aktywistów z całych Niemiec. Prym w Ostmarkenverein wiedli nie tylko junkrzy pruscy, lecz również urzędnicy państwowi, profeso­rowie, nauczyciele i przedsiębiorcy – przedstawiciele elit, które pchnęły naród niemiecki w tragedię I wojny. Hakatyści podsycali antypolskie nastroje i domagali się od rządu radykalnych posunięć. Za ich namową dokonano w 1904 r. nowelizacji ustawy osadniczej i odtąd chłopi nabywający parcele nie mogli stawiać na własnej ziemi budynków bez uzyskania zgody władz administracyjnych (casus Drzymały). 

Niemieckie pomysły na wykorzenienie polskości zaczęły jednak przynosić odwrotne skutki: w latach 1886-1894 wzrosła znacznie liczba polskich gospo­darstw w prowincjach, które poddawano akcji kolo­nizacyjnej, zaś w latach 1896-1904 polska własność ziemi zwiększyła się w zaborze pruskim o 59,1 tys. hektarów. Mimo zaostrzonej polityki narodowo­ściowej odsetek ludności niemieckiej w Poznań­skiem zmalał z 39,8 proc. (1890) do 38,5 proc. w roku 1905. W odpowiedzi na zakaz używania języka polskiego na lekcjach religii (1900) doszło w latach 1901-1903 do wielu protestów dzieci i rodziców, a w latach 1906-1907 strajki szkolne objęły niemal cały zabór i dziesiątki tysięcy uczniów. 

Widząc co się dzieje, Niemcy uciekli się do naj­drastyczniejszych metod. W listopadzie 1907 roku kanclerz von Buelow przedstawił projekt ustawy pt. „O środkach wiodących do wzmocnienia żywio­łu niemieckiego w prowincji poznańskiej i Prusach Zachodnich”. Przewidywał on przymusowy wykup polskich majątków ziemskich, wytypowanych uzna­niowo przez władze Komisji Kolonizacyjnej. Po burzliwej debacie, zaaprobowały ten „fakt wprost niesłychany, urągający cywilizacji, prawu i sprawie­dliwości” (H. Sienkiewicz) obie izby niemieckiego parlamentu (16 stycznia – 3 marca 1908 r.). W listo­padzie 1907 roku wniesiono także pod obrady par­lamentu Rzeszy projekt ustawy o stowarzyszeniach, który wprowadzał przymus używania języka nie­mieckiego podczas publicznych zgromadzeń. Usta­wa ta została przyjęta w kwietniu 1908 roku. Igna­cy Daszyński powiedział o tych aktach, że „Ustawa pierwsza (wywłaszczeniowa) ma zrobić naród nasz bezbronnym, (a) druga chce uczynić go niemym”. Cały świadomy naród protestował przeciwko „ru­gom pruskim”. 

W tych dramatycznych okolicznościach narodziła się „Rota”. Maria Konopnicka napisała ją na prze­łomie 1907/1908 roku we wsi Istebna (lub we wsi Bystra) na Śląsku austriackim. Tekst „Roty” opubli­kowano po raz pierwszy w połowie listopada 1908 r. w krakowskim miesięczniku „Przodownica”, wyda­wanym przez Marię Siedlecką dla kobiet wiejskich. Załączona dedykacja: „Ludowi śląskiemu – Maria Konopnicka” i dopisek redakcji: „Wiersz ten napisa­ła i przeznaczyła znana poetka umyślnie dla Gwiazd­ki Cieszyńskiej, chcąc podnieść ducha narodowego w Polakach przechodzących obecnie ciężkie chwile.” – były nawiązaniem do krwawych starć polsko-nie­mieckich, do których doszło latem 1908 r. w Cieszy­nie. W pierwotnym jednak zamyśle „Rota” była ad­resowana do mieszkańców Wielkopolski i stanowiła poetycką odpowiedź na wieloletnie, zaprogramowa­ne niszczenie polskości. 

Inteligencja polska szybko doceniła ładunek pol­skości zawarty w „Rocie”. Przedrukowały ją gazety wydawane w kraju i na obczyźnie, a masową popu­larność osiągnęła jako pieśń wszechpolska jeszcze przed wybuchem I wojny światowej. Niosąc pod strzechy przykazania obrony ziemi, mowy i Ducha – wskazywała najprościej i najlepiej główne cele dla narodu polskiego w okrutnym XX wieku. 

KOMU ZAWADZAŁA „ROTA”? 

O polskości inteligencji w 1918 r. przesądzało coś wię­cej, aniżeli ponoszone w czasie wojen ofiary: była to miłość, przywiązanie do ziemi ojczystej! To właśnie ów silny, częstokroć jeszcze bezpośredni związek du­żej części naszych ówczesnych elit ze wsią, z tradycją życia i pracy na ziemi przesądzał w praktyce o tym, że była to istotnie autentyczna warstwa przywódcza. Jej patriotyczni przedstawiciele posiadali nie tylko solidne wykształcenie, lecz mieli także swoje natural­ne zaplecze i bronili świadomie czegoś konkretnego – bronili Narodu zakorzenionego mocno we własnej ziemi i uparcie strzegącego każdego skrawka teryto­rium odziedziczonego po przodkach.  

W kraju, w którym zdecydowana większość współ­rodaków żyła z ziemi i dla ziemi, zadanie stojące przed każdym wykształconym Polakiem było jasne i oczywiste: „Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród”! Wła­śnie dlatego potrzebne były polskie uniwersytety, potrzebna była myśl państwowa, inteligencja i… Nie­podległa Polska. Same elity, ich „jedność ideowa” czy wręcz partyjna, ich „syntezy” koncepcji państwowo­twórczych – nie były żadnym rzeczywistym celem dla polskiego Narodu. Celem tym była własna ziemia: ta, którą orano, i ta, na której stały domy, fabryki i ko­ścioły. Maria Konopnicka rozumiała to doskonale.  

Jako autentyczna przedstawicielka „postępowej”, a nawet antyklerykalnej części inteligencji polskiej z przełomu XIX i XX wieku, poetka stanęła w końcu na gruncie kiełkującej idei katolicko-narodowej i stała się sztandarową postacią obozu polskiego. Albowiem „W myśl ideologii wczesnej Narodowej Demokracji w chłopie polskim widziano ostoję narodowego bytu, kładąc równocześnie nacisk na niemilitarne, niepo­wstańcze metody organizowania walki z zaborcą, głównie zresztą niemieckim, przed którym – wtedy właśnie, gdy Konopnicka pisała Rotę, ostrzegał Ro­man Dmowski w głośnej książce Niemcy, Rosja a kwestia polska”. „Rota” zyskała sobie olbrzymią po­pularność „w całym społeczeństwie bez względu na polityczne podziały (..) była śpiewana przez niepodle­głościowców zarówno endeckiej, jak i socjalistyczno-piłsudczykowskiej proweniencji. (..) gdybyśmy spró­bowali odtworzyć atmosferę schyłku roku 1918, kiedy społeczeństwo zrzucało więzy okupacji niemieckiej, ujrzelibyśmy zjawisko nieoczekiwane: Niepodległość zdobywali Polacy z Rotą na ustach.” (A. Romanowski, Rota – Pieśń Niepodległości, „Pamiętnik Literacki” nr 2/1987). 

I dopiero w tej niepodległej Drugiej Rzeczpospolitej „ze wszystkich stron, z podziwu godną jednomyślno­ścią, zaczęto piętnować frazę Nie będzie Niemiec pluł nam w twarz”, zaś „W Polsce sanacyjnej Rota nie cie­szyła się na ogół szczególnymi względami (..) Wacław Kostek-Biernacki oficjalnie zakazał śpiewania Nie rzucim ziemi w swym 38. pułku piechoty. Stanisław Rostworowski (bohater spod Rokitny, a w przyszłości generał AK) deklarował w roku 1930 na łamach Pol­ski Zbrojnej: Armia także nie chce Roty! (..) Z kolei opozycja rewanżowała się żarliwym kultem Roty: w dalszym ciągu była ona pieśnią szczególnie bliską Na­rodowej Demokracji i stronnictwom ludowym. Rzecz jednak charakterystyczna: ci ludowcy, którzy współ­pracowali z rządami Piłsudskiego, przyłączyli się do krytyki Roty”. 

Eugeniusz Małaczewski (1897-1922), potomek rodziny drobnoszlacheckiej z okolic Humania, był ochotniczym żołnierzem armii rosyjskiej (1915), dowódcą kompanii w 3. dywizji I Korpusu gen. Do­wbor-Muśnickiego, a od stycznia 1918 r. żołnierzem III Korpusu Polskiego w Rosji. Po rozbrojeniu tej ostatniej formacji przez Austriaków, Małaczewski został aresztowany i skazany na rozstrzelanie przez bolszewików. Wyrwawszy się śmierci, dotarł do Ar­changielska i tam, w szeregach walczących z Armią Czerwoną „murmańczyków”, zastała go wieść o Nie­podległości. I oto, w jego „Koniu na wzgórzu” (1921), czytamy: „z gardzieli założonych szlochem szczęścia wyrwała się – razem u wszystkich – pieśń zrodzona w godzinie najgłębszej niedoli narodu. Jej znana me­lodia jest posępna jak psalm nieszporny. Lecz pieśń, oskrzydlona bezdennym zapałem młodych dusz, brzmiała fanfarami, jakich w sobie nie ma nawet pło­mienna Marsylianka. A słowa: „Nie będzie Niemiec pluł nam w twarz!”rozległy się pełnią takiego trium­fu, a zarazem groźby niezłomnej, że zdało się, iż po nich nastąpi coś wspaniałego (..) – tyle potęgi ducha zalewało śpiew i – wyszarpnęło się zeń, jak z pochwy wylata nagi jasny miecz.” 

Tryumf – groźba niezłomna – potęga ducha – nagi miecz… – komuż to mogło przeszkadzać w Polsce Niepodległej? (nie licząc, rzecz jasna, polskich Niem­ców). Pierwszym takim osobnikiem był podobno ar­tysta rzeźbiarz, Ludwik Puget-Puszet, który jeszcze w roku 1918 wydał za własne pieniądze broszurę: Prze­ciw „Rocie” Konopnickiej. Zaatakował w niej zwłasz­cza słowa: „Nie będzie Niemiec pluł nam w twarz”, wołając z pasją: „I my to śpiewamy? Mamy to śpiewać jako hymn narodowy, z głową odkrytą, w skupieniu i świętym szacunku? (..) Wstyd i oburzenie zalewają człowieka, gdy się słucha tej pieśni”. W roku 1942 Lu­dwik Puget został aresztowany przez gestapo w kra­kowskim Domu Plastyków, a w rok potem Niemcy przynieśli go na noszach pod oświęcimski mur śmier­ci i rozstrzelali… 

W roku 1921, Tadeusz Boy-Żeleński (kolega Puge­ta z kabaretu Zielony Balonik, późniejszy profesor literatury francuskiej i kandydat do Wielkiej Loży Narodowej w Warszawie) wypowiedział się o nie­mieckim „pluciu w twarz” następująco: „Nigdy nie mogłem słuchać tego ustępu pieśni bez najwyższej przykrości i niesmaku.” (Nicht spucken. Nieśmiały głos dobrego Polaka, „Czas” nr 248/1921). W dniu 11 listopada 1939 roku, owi potraktowani przez Konop­nicką z „niesmakiem” Niemcy przeprowadzili obławę w podwarszawskiej Zielonce i zatrzymali, a następnie zamordowali w pobliskim lesie 11 harcerzy w wieku szkolnym. Pretekstem był wywieszony nocą plakat z napisem: „Nie będzie Niemiec pluł nam w twarz i dzieci nam germanił”. W półtora roku później Niem­cy zgładzili również nieszczęsnego Boya… Jesienią 1926 roku rozpoczęła się kampania medial­na elitarnego, konserwatywnego dziennika „Słowo”.

W jej wyniku władze miejskie Wilna musiały zastąpić odgrywaną dotąd z wieży katedralnej melodię „Roty” jakimś bardziej tolerowanym hejnałem. Profesor Sta­nisław Cywiński (nauczyciel Cata-Mackiewicza, Mi­łosza i Gołubiewa, wykładowca USB i członek PAU) przychylił się wówczas do zdania, że śpiewanie o pluciu nam w twarz przez Niemców „jest absolutnie niedopuszczalne”, a w październiku 1939 r. – w kon­sekwencji wspólnej, niemiecko-sowieckiej agresji na Polskę – został aresztowany i zmarł po półtora roku w szpitalu więziennym w Kirowie (ob. Wiatka). 

Z kolei w styczniu 1927 roku polski Urząd Woje­wódzki w Katowicach zakazał śpiewania „Roty” w niektórych placówkach szkolnych na Śląsku (w tzw. szkołach mniejszościowych). W dniu 5 września 1939 roku Michał Grażyński (doktor filozofii i praw, wojewoda śląski od 1926 r.) mianowany został mi­nistrem propagandy i urządził w Warszawie konfe­rencję pra-sową, po której „stolicę ogarnęła panika i trwała przez trzy dni” (J. Ślaski, Polska walcząca, Warszawa 1990, s. 98). Eks-wojewoda śląski uciekł z kraju jeszcze przed kapitulacją Warszawy, obawiając się niemieckiej zemsty m.in. za… anulowanie zakazu „Roty” w kwietniu 1928 roku. 

W roku 1930 oficerowie WP – jak już była mowa – wyrażali niechęć do „Roty” na łamach Polski Zbrojnej, której wydawcą był do śmierci w sierpniu 1928 r. piłsudczyk Maciej Kuhnke, absolwent Szkoły Handlowej Kronenberga, były kierownik Wydziału Finansowego Komendy Naczelnej POW, „uczestnik najbardziej konspiracyjnych zebrań obozu niepod­ległościowego – odbywały się w jego mieszkaniu” (Hass), wieloletni członek Zarządu Głównego Związ­ku Strzeleckiego, a po 1922 r. członek honorowy POW. A zarazem… wybitny mason, członek tzw. Rady Najwyższej 33. i ostatniego stopnia Obrządku Szkockiego Dawnego i Uznanego na Polskę, skarb­nik Wielkiej Loży Narodowej w Warszawie.  

Generał „Odra” (Stanisław Rostworowski), któ­ry pozwolił następcom (uczniom?) Kuhnke’go na wykorzystanie autorytetu polskiego oficera do dys­kredytowania „Roty”, był w III Powstaniu Śląskim szefem sztabu wojsk polskich, a od maja 1942 r. „jednym z najwybitniejszych dowódców armii pod­ziemnej w kraju”. W roku 1944 Rostworowski został zakatowany na śmierć w trakcie beznadziejnej bójki z przesłuchującymi go Niemcami, jaka miała miejsce w krakowskiej siedzibie gestapo. 

Jak pisał na początku lat 30. Stanisław Pigoń (O „Rocie” Marii Konopnickiej – słowa spokojne, „Ku­rier Poznański” nr 592/1931), pieśń „Nie rzucim ziemi..” była „źle słyszana” przez sanacyjne czynniki decyzyjne i „wypychana” ze śpiewników dla młodzie­ży i z oficjal-nych uroczystości. Pułkownik Kostek-Biernacki – który „wypchnął” skutecznie „Rotę” z podległego mu pułku piechoty – również nie uniknął konieczności przystąpienia do dziejowego „egzami­nu”: „Po rozpoczęciu działań wojennych (w 1939 roku) został on powołany na stanowisko ministra, z powierzeniem mu funkcji głównego komisarza cywilnego przy Głównej Kwaterze Naczelnego Wo­dza. Z tej nominacji nic nie wyniknęło, prócz tego, że przekreśliła ona nadzieje na utworzenie rządu zjed­noczenia narodowego”. Osławiony piłsudczyk-sady­sta („lubujący się – jak zapisał Witos – w okrucień­stwie i krwi”) „funkcji nie objął, niczego nie osiągnął i wkrótce znalazł się w Rumunii. Ci, których miał or­ganizować do przeciwstawienia się najazdowi, uczy­nili to sami”. 

ZADANIE INTELIGENCJI 

Dzisiaj tamte spory wokół „Roty” wydawać się mogą już nieważne. Nie żyją już świadkowie prawykonania pieśni na odsłonięciu pomnika grunwaldzkiego w Krakowie i mało kto pamięta, że w listopadzie 1939 r. okupanci niemieccy przystąpili do jego zburzenia. Wiosną 1940 roku, po zaledwie 30 latach od posta­wienia – nie było po nim śladu. Pomnik odbudowa­no, lecz czy przetrwały nauka i przysięga zapisane w strofach i dziejach „Roty”?Minęło sto lat. Inna epoka. Migracje. Nawet chło­pów pozostało już niewielu. 

A jednak, wbrew pozorom, najważniejsze jest dzi­siaj to, czy inteligencja żyjąca w Polsce dostrzega swój cel główny i podstawową rację swojego istnie­nia. Czy młode elity rozumieją i czy podejmą Hasło. Jest nim nadal „Rota” – „pieśń na cześć ziemi i na cześć trwania przy ojcowiźnie, (..) ślubowanie na wierność zagonowi ojczystemu, pracy na nim i straży nad jego całością, nienaruszalnością.”. Jest to nasza Synteza Polskości – konkretna, prawdziwa i jasna. Musimy wierzyć, że – jak pisał prof. Pigoń – „po­kolenia niepodległe znajdą w niej prosty wyraz dla najwyższej swej, elementarnej woli zbiorowej: jeste­śmy na ziemi praojców i wytrwamy na niej – do krwi ostatniej kropli z żył”. To zadanie numer jeden dla każdego myślącego po polsku.

Grzegorz Grabowski
Mysl.pl