Waza z Bronocic – najstarszy na świecie wizerunek pojazdu kołowego

Bronocicka osada

Rozciągająca się wzdłuż Nidzicy, aż do Wisły pagórkowata kraina, była zamieszkiwana już w starożytności. Ślady osadnictwa w najbliższej okolicy Działoszyc sięgają okresu kultury lubelsko-wołyńskiej i pucharów lejkowatych. Wykopaliska w pobliskich Bronocicach (3 km) przyczyniły się do poznania rozwoju społeczności neolitycznych dorzecza Nidzicy, a więc okresu młodszej epoki kamienia stanowiącej przejście do epoki brązu.

Prawdopodobny wygląd bronocickiego osiedla neolitycznego na podstawie osady nad Dnieprem. Rekonstrukcja wg. Passek 1949.

Badania wykopaliskowe w Bronocicach wykonywano w ramach współpracy naukowej Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk w Krakowie i Uniwersytetu Stanu New York w Buffalo. Poszukiwania sondażowe rozpoczęto w 1967 r., a prace terenowe wykonano w trakcie akcji wykopaliskowej w latach 1974-1977.

Bronocice są położone na Wyżynie Małopolskiej, w środkowym odcinku dorzecza Nidzicy (prawe skrzydło). To typowa kraina wyżyn lessowych, o urozmaiconej rzeźbie wyniosłych wzniesień i głęboko wciętych dolin.
Stanowisko archeologiczne zajmuje 52 ha i zostało odkryte w 1967 r. Jako makroregion przyjęto obszar o promieniu 10 km wokół stanowiska. Południowa część tego terenu wchodzi w skład Płaskowyżu Proszowickiego, a północna należy do Wyżyny Miechowskiej. Środkiem rozciąga się szeroka dolina Nidzicy. Gleby zróżnicowane; oprócz lessu, margle kredowe (skały), aluwia (osady rzeczne – żwiry, piaski, muły) oraz czarnoziem, gleby brunatne, rędziny i mady. Różnice wysokości między dnami większych dolin i wierzchowinami wzgórz wynoszą ponad 50 m. Teren silnie wilgotny, w niektórych miejscach okresowo zalewany.

Stanowisko archeologiczne zajmuje 52 ha i zostało odkryte w 1967 r. Jako makroregion przyjęto obszar o promieniu 10 km wokół stanowiska. Południowa część tego terenu wchodzi w skład Płaskowyżu Proszowickiego, a północna należy do Wyżyny Miechowskiej. Środkiem rozciąga się szeroka dolina Nidzicy. Gleby zróżnicowane; oprócz lessu, margle kredowe (skały), aluwia (osady rzeczne – żwiry, piaski, muły) oraz czarnoziem, gleby brunatne, rędziny i mady. Różnice wysokości między dnami większych dolin i wierzchowinami wzgórz wynoszą ponad 50 m. Teren silnie wilgotny, w niektórych miejscach okresowo zalewany.

Plan osady

Bronocickie osiedle, można podzielić na trzy naturalne obszary – A, B i C (na osi zachód – wschód). Pierwsze dwa zajmują po 18 ha, a obszar C – 16 ha.

Początki bronocickiej osady datowane są na okres 3880/3700 – 3640 BC (3100/3000 – 2900 bc, okres Br I). Powstała wówczas ok. 5-cio hektarowa osada zamieszkała przez ludność kultury pucharów lejkowatych w obszarze C i była następstwem 2,4 ha osady, osadników kultury lubelsko – wołyńskiej. Podczas drugiej fazy osadnictwa (Br II), datowanej na okres 3640 – 3480 BC (2900 – 2700 bc) obszar zajmowany przez osadę powiększył się do 8 ha, zajmując obszary ze strefy A. Następnie, na lata 3480 – 3060 BC (2700 – 2500 bc) przypada trzeci okres rozwoju bronocickiej osady (Br III), zajmującej już wówczas obszar 18 ha (rozrosła się osada w obszarze A).

Wraz z końcem trzeciej fazy rozwoju, kończy się okres osadnictwa ludności kultury pucharów lejkowatych, a rozpoczyna się ekspansja ludności kultury badeńskiej. Na ten okres (3060 – 2880 BC; 2500 – 2300 bc) przypada czwarta faza rozwoju osady (Br IV), zajmująca już obszar ok. 26 ha (obszar A i B). Schyłek neolitycznej osady w Bronocicach przypada na jej fazę piątą (Br V), obejmującą okres 2880 – 2690 BC (2300 – 2100 bc), podczas której nastąpiło również zmniejszenie powierzchni osady w stosunku do jej rozmiaru z fazy poprzedniej, gdyż zajmowała już tylko 17 ha (obszar B).

W wyniku badań prowadzonych na obszarze znajdującym się w promieniu 10 kilometrów od stanowiska w Bronocicach oraz wcześniejszych, odkryto właściwy rozwój osady oraz jej wpływ na inne ówczesne osady znajdujące się w okolicy.

Schemat V-kształtnego rowu biegnącego przed wałami.

W okresie największego rozwoju mieszkało tutaj do 500 osób. Była to największa osada w regionie liczącym 314 km2 (zamieszkiwanym wówczas maksymalnie przez ok. 6000 osób), stanowiąca jego centrum i skupiająca wokół siebie (w promieniu 5 km) wszystkie osiedla, określane dzisiaj mianem średnich (o powierzchni 5 – 10 ha).

Przypuszczalnie bronocickie osiedle, jako centrum regionu, było najprawdopodobniej siedzibą władz regionalnego „państewka”, a jego mieszkańcy mieli wyższy status społeczny, byli bogatsi i mieli pewne przywileje. Potwierdzają to wykopaliska archeologiczne, wykazując tutaj obecność o wiele większej ilości towarów wówczas cennych i rzadko spotykanych oraz analizując szczątki kostne zwierząt – było ich więcej i, co jest pewnym ewenementem, aż 25% należało do owiec (a w związku z obecnością tutaj dużej ilości przęślików i ciężarków tkackich, można wnioskować, że osada mogła posiadać monopol tekstylny). Również konstrukcja i rozmiar domów istniejących w bronocickim osiedlu była rzadko spotykana w innych neolitycznych osiedlach w regionie (prawdopodobnie piętrowe).

Odkopywanie rowu i palisady wchodzących w skład osiedla.

Osada otoczona była fortyfikacjami pochodzącymi z okresu kultury pucharów lejkowatych (Br II) i kultury badeńskiej (szczególnie Br V). Umocnienia (Br V) otaczały powierzchnię 2,4 ha. Składały się one z v-kształtnego rowu biegnącego przed wałami, na których znajdowała się drewniana palisada – płoty z dużych słupów drewnianych i fosa. Palisada tworzyła zwieńczenie wału. Pozostałości palisady wskazują na zakończenie owalne słupów o grubości około 20 cm, w odległości ok. 3,5 cm, wbijanych na głębokość 20-30 cm.

Odkryto dwie formy umocnień: starsza – rów ostrodenny (głębokość ok. 4 m) z palisadą umieszczoną po wewnętrznej stronie zakola; młodsza – rów posiadał płaskie dno z drewnianą konstrukcją słupową. Wewnątrz obwarowań byty obiekty osadnicze z fosą. Mniejsze domy swoim kształtem przypominały szałasy.

W osadzie znaleziono również cmentarzysko, składające się z szeregu jam, w których składano ciała (np. z okresu Br IV pochodzi zbiorowy pochówek 17 osób). Wśród jam osadniczych, w centrum powierzchni obwiedzionej rowem, odkryto grób szkieletowy, męski i kobiecy. Zmarły był pochowany zapewne w pozycji siedzącej z podkurczonymi nogami. Badania antropologiczne wykazały, że miał ok. 30 lat, wzrostu 167 cm; kobieta około 30-50 lat, wzrostu 149,6 cm. Zachowały się pozostałości wylepiska i ślady ognia. Przy wlocie grobowca ustawiono część darów.

Zbiorowy pochówek 17 osób z okresu Br IV

Na szczególną uwagę zasługują wyroby ceramiczne, zwłaszcza ręcznie lepione naczynia z gliny. Charakteryzują się bogactwem form i pięknie ułożonymi motywami zdobniczymi, które umieszczano przeważnie w górnych częściach, m.in. guzy, ucha, proste układy linii rytych. Formy naczyń to amfory z baniastymi brzuścami i lejkowa-tymi szyjkami. Inne są uformowane stożkowato, z szerokimi otworami lub smukłe i niskie, bez zdobień. Były też misy na pustych nóżkach, zdobione wałkiem z nacięciami. Charakterystyczna technologia to faktura gładka lub nierówna, szorstka, przecierana, błyszcząca, matowa. Barwy najczęściej brunatne, jasne i ciemne.

W trakcie prac wykopaliskowych wydobyto 209 przedmiotów, m.in. rylce, grociki; przeważnie z krzemienia jurajskiego o zabarwieniu brązowym. Wśród narzędzi największą grupę tworzą wiórowce, drapacze wykonane najczęściej z grubych wiórów. Natomiast znaleziono tylko dwa rylce. Ciekawym wykopaliskiem są dwa grociki, dotychczas nie znane w obrębie kultury lubelsko-wołyńskiej. Pierwszy okaz, bardzo foremny, z trzonkiem o długości 3,6 cm, wykonany z krzemienia jurajskiego. Drugi grocik z krzemienia wołyńskiego ma kształt trójkątny.

Zajęcia tkackie poświadczają znaleziska fragmentów przęślików glinianych i ciężarków tkackich.
Neolityczny krajobraz w okolicach Bronocic był raczej krajobrazem bezleśnym. Wpływało na to duże karczowanie lasów, związane z dużym zapotrzebowaniem na drewno, które trwało niemal przez cały okres neolitu. Ocenia się, że „średnioroczna” ilość spalanego drewna w bronocickiej osadzie wynosiła ok. 1 tony na dzień, zaś w całym regionie – ok. 15-16 ton. Ponadto trzeba uwzględnić, iż było zapewne również duże wykorzystywanie drewna w budownictwie oraz jako materiał użytkowy. Badania wykazały, że początkowo dominującym gatunkiem drzewa był dąb, następnie sosna, co można tłumaczyć wykorzystywaniem sosny jako materiału zastępczego, w związku ze zmniejszeniem się pierwotnych drzewostanów (dębów). W rolnictwie dominował system leśno – odłogowy, ze znaczącym udziałem ognia jako podstawowego elementu pozyskiwania nowych terenów pod uprawy. W produkcji roślinnej dominowały zboża, zwłaszcza pszenica (płaskurka, samopsza, zwyczajna i zbitokłosa), ponadto jęczmień i proso. Znano wówczas również mak, soczewicą, groch i len. W pobliżu osiedla znaleziono również liczne szczątki wielu gatunków roślin dzikich, a zaledwie kilka roślin synantropijnych (przystosowanych do bytowania w sąsiedztwie lub obecności ludzkiej).

W bronocickiej osadzie odnaleziono ponad 8700 kości zwierzęcych (z ok. 30.000 znalezionych w południowo – wschodniej Polsce). Na ich podstawie ustalono, że w hodowli zwierzęcej dominowało bydło (47 – 49%) przed owcami i kozami (24 – 31%) oraz świniami (22 – 28%).

Okres	bydło		owce/kozy		świnie		razem
minimalna ilość sztuk	ilość	%	ilość	%	ilość	%	ilość
Br I	55	49	32	29	24	22	111
Br II	70	47	47	31	33	22	150
Br III	116	49	69	29	51	22	236
Br IV	95	49	53	27	47	24	195
Br V	55	48	28	24	32	28	115

Tabela przedstawiająca wielkość hodowli zwierzęcej w bronocickiej osadzie (wg Kruk i Milisauskas 1991, zmieniona

Znaczna przewaga bydła uzasadnia jego znaczenie dla neolitycznego osiedla, ponieważ było ono wykorzystywane jako siła pociągowa w rolnictwie (np. orka) i trakcji kołowej. Ponadto bydło było hodowane również dla mleka i mięsa, choć miało to mniejsze znaczenie. Występuje tu natomiast większa ilość drobnych przeżuwaczy niż świń (inaczej niż w innych osiedlach), co było zapewne spowodowane przejęciem przez osadę w Bronocicach, jako ośrodka centralnego, monopolu na produkcję wełny i ubrań. W neolitycznej bronocickiej osadzie nie zabrakło również udomowionego psa oraz od czasów późnego osadnictwa kultury badeńskiej (Br V) – konia. Ważnym elementem późnego neolitu była również dobrze rozwinięta sieć dróg przystosowanych do komunikacji kołowej, które wiązały ze sobą znaczne obszary Europy.

http://www.bronocice.dzialoszyce.info/osada.htm

Waza z Bronocic

W latach siedemdziesiątych pracownicy Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, na prawym brzegu Nidzicy, prowadzili badania na terenie osady istniejącej tam ponad trzy tysiące lat p.n.e. Znaleziono tutaj elementy dawnego naczynia, które zostało zrekonstruowane. Widniał na nim rysunkowy ornament narracyjny przedstawiający drzewa, pola, drogi i wodę, a przede wszystkim wóz ciągniony przez parę bowitów (wołów). Nowsze badania wzbogaciły naszą wiedzę odnośnie techniki uprawy roli u neolitycznej ludności Polski przedhistorycznej.

Rozwinięcie rysunku z bronocickiej wazy

W tym okresie znany był już zaprzęg wozu z kołami pełnymi, a wołki sprzęgano jarzmem.

Wynalazek koła to wynik wielu stopniowych usprawnień związanych ze zmieniający się potrzebami transportu, dróg, a przede wszystkim z nowym sposobem użycia zwierząt domowych. Początkowo wprowadzono wehikuły na płozach, podkładając pod nie wałki toczne z obrobionych pni drzewnych. Przenoszenie większych ciężarów, niejednokrotnie pod górę, wymagało innego urządzenia.

Z rolniczymi społecznościami Europy Środkowej łączą się najstarsze dowody znajomości wozu na kontynencie europejskim, a według współczesnych badań i na świecie! Szczególnie ważny wkład w tym zakresie wniosła polska archeologia.

Jednym z najważniejszych odkryć związanych z neolitem jest naczynie – waza z Bronocic. Znaleziono je w płytkiej jamie (80 cm) o trapezowatym przekroju, nakrytej miąższą pokrywą deluwialną (gleby osadowej), zbadanej w całości i nienaruszonej związkami strato-granicznymi (układami warstwy skorupy ziemskiej).
Z warstwy położonej bezpośrednio nad jej dnem wydobyto średniej wielkości wazę. Z jej zachowanych fragmentów odtworzono całą formę naczynia. Jego kształt i technologia odpowiadają charakterystyczne ceramiki pochodzącej z fazy BR III rozwoju osiedla społeczności kultury pucharów lejkowatych w Bronocicach.

Na podstawie datowań 14 C, uzyskanych dla fazy BR III, można pośrednio określić wiek naczynia pomiędzy 3491 BC i 3060 BC. Również z tym datowaniem są zgodne inne składniki zespołów zabytków z odkrytej jamy.

Zrekonstruowana „waza z wozami” z Bronocic pochodząca z 3500 r. pne.

Górna część bronocickiej wazy jest obwiedziona ornamentem, który tworzy narrację złożoną z sekwencji kilku symboli. W pełnym motywie zdobniczym szczególną uwagę zwraca rysunek wozu czterokołowego, który został powtórzony aż pięciokrotnie!

Na wazie zachowały się dwa kompletne wyobrażenia i znaczna część trzeciego. Stosunkowo łatwym do odczytania składnikiem rysunku jest drzewo, ale nie można jednoznacznie określić jego gatunku. Natomiast inne elementy ornamentu powodują już różnorodność interpretacji ich znaczenia. Składnikami bronocickiego rysunku mogą być pola z drogami, układ domów w osadzie i wyobrażenie rzeki Nidzicy.

Wyjaśnienie zagadkowych rysunków jest tym trudniejsze, że nie znajdują one analogii w zabytkach neolitu europejskiego. Relatywnych odpowiedników można by jedynie poszukiwać na tzw. piktogramach z kultury Uruk w południowej Mezopotamii.

Jednak najważniejszym składnikiem ornamentu na unikatowej wazie z Bronocic są rysunki czterokołowego pojazdu, przedstawionego w rzucie poziomym z kotami wyobrażonymi z profilu. Najwięcej wątpliwości budzi rysunek koła na podeście wozu między osiami. Być może jest to otwór przeznaczony na umieszczenie rytualnej figury? Wóz jest wyposażony w dyszel z rozdwojeniem (na jednym rysunku nawet z potrójnym zakończeniem!). Jego kształt, przypominający współczesną literę V to przypuszczalnie ilustracja jarzma przyrożnego, co świadczyłoby o zaprzęganiu pary zwierząt. Wśród szczątków kostnych, znalezionych w Bronocicach, znajdują się też poroża wołów z charakterystycznymi starciami, które przypuszczalnie powstały od wiązadeł uprzęży.

Fragment rogu bydlęcego (wołu) z wytarciem od sznura znalezionego w Bronocicach, rys. M. Zender

Datowanie znalezionych kości zwierzęcych w Bronocicach wykonano w Laboratorium Radiowęgla w Groningen w Holandii. Uzyskano dla nich datę 3635 – 3370 BC, co odpowiada relatywnie chronologii faz rozwoju osady w Bronocicach i oznaczenia wieku unikatowego naczynia z piktogramami.

Bezwzględne datowanie zabytku ma duże znaczenie, gdyż świadczy o tym, że rysunki na wazie z Bronocic są najstarszym, jednoznacznym dowodem używania wozu odkrytego dotąd na obszarach Starego Świata, od wybrzeży atlantyckich po Azję Centralną i pochodzą sprzed 5500 lat.

Utrwalone na wazie wozy z Bronocic są także wcześniejsze od kredowego modelu koła, odkrytego w 1974 r. przez ekspedycję holenderską na stanowisku Jebel Aruda, nad środkowym Eufratem w Syrii. Ten przedmiot datowano trzema oznaczeniami C 14: 3340-3105 BC, 3340-3040 BC oraz 3335-2890 BC, a więc wozy z Bronocic są również starsze od tego zabytku!

A teraz coś na wesoło – jak doszło do powstania wazy z tym jakże znaczącym rysunkiem.
Opowiadanie autorstwa Romana Antoszewskiego:
http://www.antoranz.net/CURIOSA/ZBIOR7/C0707/20070712-QZE01003_UFO.HT

http://www.bronocice.dzialoszyce.info/waza.htm