Orle gniazda Sudetów

Zamek w Bolkowie

Wielką zasługą epoki romantyzmu było odkrycie na nowo piękna średniowiecza. We Francji szczególną rolę na tym polu odegrał autor Geniuszu chrześcijaństwa, Chateaubriand. W Niemczech zachwycał się średniowieczem wybitny poeta Novalis, a wkrótce po nim – Achim Arnim i Klemens Brentano.

To zdumiewające, ale wcześniej ta najbardziej chrześcijańska z epok – choć pozostawiła po sobie tyle wspaniałych dzieł – nie fascynowała, nie budziła podziwu i zachwytu. Nawet najwspanialsze gotyckie katedry pogardzane były przez wielbicieli pogańskich świątyń starożytnej Grecji i Rzymu.

W tym właśnie kontekście warto umiejscowić wystawę „Zamki sudeckie – historia i legenda”, którą do niedawna można było obejrzeć we wrocławskim Muzeum Etnograficznym.

Zamki przedstawione na ponad stu grafikach (pochodzących ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu), choć później uległy licznym przebudowom, powstały właśnie w średniowieczu. Niektóre z nich zdewastowali w XV wieku husyci; zostały one jednak odbudowane. Te, które zniszczono w czasie wojny trzydziestoletniej, nigdy nie miały już wrócić do dawnej świetności. Trudno się temu dziwić – w Polsce po potopie szwedzkim także wiele budowli nie zostało odbudowanych i dopiero druga wojna światowa okazała się kataklizmem większym od szwedzkiej okupacji.

W czasie wojny trzydziestoletniej wiele zamków sudeckich – m.in. Bolczów, Bolków i Grodno – zostało zrujnowanych właśnie przez Szwedów. Rozwój techniki wojennej, który nastąpił w XVII w., spowodował, że zamki górskie traciły coraz bardziej na znaczeniu, tak iż nie warto było inwestować w ich odbudowę. W ich miejsce powstały w XVIII wieku nowoczesne fortece, takie jak twierdze w Kłodzku (1680-1702, później rozbudowywana) czy na Srebrnej Górze (1765-1777), do dzisiaj stanowiące wielką atrakcję turystyczną.

Malownicze górskie warownie zaczęły ponownie budzić zainteresowanie, choć już z zupełnie innych powodów, w drugiej połowie XVIII stulecia. Sudety, a zwłaszcza okolice ich najwyższego szczytu – Śnieżki, cieszyły się coraz większą popularnością jako miejsca wypoczynku. Rozkwitały sudeckie kurorty, takie jak Duszniki czy Lądek, a ich bywalcy chętnie odwiedzali ruiny dawnych siedzib książęcych i rycerskich – i tak na przykład w latach 1788-1799 powstała z myślą o nich aleja wiodąca z Dusznik do zamku Homole, którą regularnie kursowały powozy ze zwiedzającymi.

Wtedy też pojawiła się moda na grafiki z widokami odwiedzanych miejsc, jako pamiątek z podróży, bardzo często przedstawiające również zamki. Jak zaznacza kurator wystawy, Ewa Halawa, zamki jako malownicze elementy pejzażu, niejednokrotnie jeszcze z czytelnym układem architektonicznym, stały się tematem licznych rysunków, szkiców robionych podczas wędrówek, także często obrazów olejnych powstających na podstawie wcześniejszych szkiców.

W takich okolicznościach powstały najstarsze z prezentowanych na wystawie prac – grafiki topografa Fryderyka Bernarda Wernera z lat 60-tych XVIII wieku. Prawdziwa „eksplozja” zainteresowania ruinami zamków nastąpiła jednak pół wieku później – kiedy skończyła się napoleońska zawierucha, a zaczął rozkwitać romantyzm. Przypomnijmy sobie zachwyt nad zamkową ruiną Hrabiego z Pana Tadeusza, a zrozumiemy ten nagły „wysyp” romantycznych obrazków o tym temacie:

Zamek Grodziec

Pierwszy raz widział zamek z rana i nie wierzył,
Że to były też same mury, tak odświeżył
I upiększył poranek zarysy budowy;
Zadziwił się pan Hrabia na widok tak nowy.
Wieża zdała się dwakroć wyższa, bo stercząca
Nad mgłą ranną; dach z blachy złocił się od słońca,
Pod nim błyszczała w kratach reszta szyb wybitych,
Łamiąc promienie wschodu w tęczach rozmaitych;
Niższe piętra oblała tumanu powłoka,
Rozpadliny i szczerby zakryła od oka.
Krzyk dalekich myśliwców, wiatrami przygnany,
Odbijał się kilkakroć o zamkowe ściany:
Przysiągłbyś, że krzyk z zamku, że pod mgły zasłoną
Mury odbudowano i znów zaludniono.

Do najsławniejszych artystów przedstawiających zamki sudeckie należał berliński sztycharz Daniel Gottfried Berger, któremu za wzór posłużyły wcześniejsze obrazy Sebastiana Karola Krzysztofa Reinhardta. Szczególnie nastrojowa, utrzymana w stonowanych odcieniach szarości, jest rycina przedstawiająca ruiny zamku Grodziec.

Zgoła odmienne sztychy pozostawił po sobie Ernest Knippel. Są to pełne ciepła sielankowe pejzaże z postaciami wieśniaków przy pracy, rysowników szkicujących malownicze sceny czy też – jak na rycinie przedstawiającej zamek Chojnik – przechadzających się po okolicy kuracjuszy, zapewne z pobliskich Cieplic oraz dam niesionych w lektykach.

Zamek Chojnik

Artystą, którego twórczość można uznać za kwintesencję romantyzmu, był pochodzący z Londynu (ale pracujący w Lipsku) Albert Henry Payne. Na jednym z jego stalorytów widoczne są aż dwa sudeckie zamki – na pierwszym planie (jeśli nie liczyć charakterystycznej dla epoki scenki rodzajowej) Bolków, a w oddali Świny.

Te kilka przykładów nie wyczerpuje bogactwa rozmaitych typów przedstawień reprezentowanych na wystawie. Grafik z widokami siedemnastu sudeckich zamków, było przeszło sto – w wielu przypadkach można znaleźć podobieństwa widoczne w sposobie ukazania tej samej budowli – często ujętej z podobnej perspektywy, jak i różnice, wynikające zarówno z odmiennego czasu powstania (a zatem także stopnia zniszczenia budowli), jak i z niepowtarzalnego stylu każdego artysty.

Jak pamiętamy, kiedy Hrabia samotny wzdychał, poglądał na mury, wyjął papier, ołówek i kreślił figury, zaraz pojawił się Klucznik Gerwazy, żeby opowiedzieć przybyszowi mrożącą krew w żyłach historię zbrodni popełnionej w pradawnej siedzibie Horeszków. Nie zabrakło tego typu „dopowiedzeń” również na wrocławskiej wystawie – obok rycin z widokami zamków umieszczono tablice z opisami dziejów każdej budowli a także legend związanych z nimi.

Zwiedzających wystawę z pewnością zastanowiła nieobecność na niej jakiejkolwiek grafiki przedstawiającej najsławniejszy bodaj z sudeckich zamków – wałbrzyski Książ. Bogata ikonografia tego zabytku zgromadzona w zbiorach Muzeum Narodowego ma stać się przedmiotem osobnego opracowania, a zapewne także wystawy.

Piotr Tadeusz Waszkiewicz
Tekst ukazał się w 11 nr. magazynu „Polonia Christinana”
http://www.pch24.pl