Pożegnanie z J-23

Rozpocznę od osobistej impresji. Lata 80. ubiegłego wieku, wakacje na wsi u dziadka i babci. To były czasy, gdy wakacje obywały się bez komputerów, magnetowidów (DVD wówczas było science-fiction) i telefonów komórkowych.

Godzina 9.00 żelazny punkt każdego wakacyjnego dnia przeciętnego dziecka w tamtym czasie, także i piszącego tę rzecz: poranny program dla dzieci i młodzieży oraz odcinek jakiegoś serialu młodzieżowego. Absolutnym hitem wówczas był serial „Pan Samochodzik i templariusze” ze Stanisławem Mikulskim w roli głównej, który razem z kuzynostwem oglądałem z wypiekami na twarzy.

Każdy wówczas chciał zostać w przyszłości Panem Samochodzikiem – historykiem, pracownikiem muzeum, który szukał zaginionych skarbów i zabytkowych eksponatów. Bohaterem, który zawsze stał po stronie dobra i walczył z różnej maści gangsterami chcącymi dobra polskiej historii i kultury bezprawnie wywieźć na Zachód.

Stanisław Mikulski, który zmarł 27 listopada br. już na zawsze – nie tylko dla pokolenia piszącego tę rzecz – będzie się kojarzył z sympatycznym Panem Samochodzikiem i odważnym J-23, czyli legendarnym Hansem Klossem.

Aktor przez duże A

Stanisław Mikulski urodził się 1 maja 1929 roku w Łodzi. Jako aktor wykreował wiele znakomitych ról, jak chociażby żołnierzy Armii Krajowej: „Smukłego” w „Kanale”, „Klingę” w „Barwach walki” czy „Jacka” w obrazie „Zamach” (film o zamachu Kedywu AK na kata Warszawy Franza Kutscherę). Grał także w filmie „Katastrofa w Gibraltarze” (o śmierci gen. Władysława Sikorskiego) polskiego ambasadora w Wielkiej Brytanii Edwarda Raczyńskiego, czy honorowego oficera Wojska Polskiego z przeszłością AK-owską w „Skąpani w ogniu”. Grał też oficerów służb specjalnych, milicjantów i zwykłych, przeciętnych ludzi.

Doskonałe kreacje odnotował także w bardzo popularnych serialach młodzieżowych: „Tylko Kaśka” czy „Dziewczyna i chłopak”. Jednakże największą popularność w tym segmencie seriali przyniosła mu rola Pana Samochodzika w kultowym „Pan Samochodzik i templariusze”, gdzie pierwszoplanową postać zagrał w sposób brawurowy.

I chociaż w postać Pana Samochodzika wcielił się także inny mistrz sztuki aktorskiej Jan Machulski (film „Wyspa złoczyńców), a później inni śmiałkowie próbowali swoich sił w tej roli, to bohater powieści Zbigniewa Nienackiego już na zawsze ma twarz Stanisława Mikulskiego.

Oczywiście największy rozgłos przyniósł mu serial „Stawka większa niż życie”, w którym jako J-23 stał się jednym z najbardziej rozpoznawalnych polskich aktorów nie tylko w krajach demoludów, ale na całym świecie. Wraz z Emilem Karewiczem, który grał rolę oficera konkurencyjnej wobec Abwehry służby specjalnej SD Hermana Brunnera udało się Mikulskiemu przejść nie tylko do historii polskiego filmu, ale także do popkultury.

W latach 80. jeden z popularnych zespołów muzycznych nazywał się „Dzieci kapitana Klossa”, a jego utwór „Piosenka o bohaterze”, czyli o J-23 przeszedł do annałów polskiego rocka. W późniejszych latach melodia z serialu doczekała się wielu interpretacji popowych, gdzie w wideoklipach bryluje Hans Kloss. Po dziś dzień zwroty z serialu typu: „nie ze mną te numery Brunner” czy „najlepsze kasztany są na Placu Pigalle” są używane w mowie potocznej Polaków.

Co leży u podstaw ogromnej popularności „Stawki”? Bez wątpienia kunszt reżyserski Andrzeja Konica, od którego inni reżyserzy tego gatunku filmowego np. „Czasu honoru” mogliby się uczyć jak stworzyć dynamiczny serial. Wystarczy porównać dynamikę fabuły „Stawki” i „Czasu honoru” lub „Tajemnicy twierdzy szyfrów” oraz gry aktorskiej, aby się przekonać na czym polega fenomen serialu z Mikulskim w roli głównej i dlaczego „Stawka” jest arcydziełem gatunku, a „Czas honoru” i „Tajemnica twierdzy szyfrów” tylko zwykłymi produktami rzemieślniczymi.

Kolejnym elementem fenomenu „Stawki” są genialnie wykreowane role przez Mikulskiego i Karewicza. Trzecim znakomite dialogi. Oczywiście fenomen serialu jest osobnym tematem co najmniej na solidne opracowanie naukowe, ale fakt pozostaje faktem, że „Stawka” przeszła do historii polskiego filmu i jest punktem odniesienia dla seriali tego gatunku. Czy to się komuś podoba czy nie, jest klasykiem. Jak popularny był i jest Mikulski świadczy fakt, że w takich serialach jak „07 zgłoś się” czy „Dom” zagrał samego siebie.

Pod pręgierzem Solidarności

Stanisław Mikulski zawsze był wierny swoim poglądom i drodze życiowej, którą wybrał. Podczas Festiwalu Piosenki Żołnierskiej w Kołobrzegu zaśpiewał utwór „Był taki czas” na bazie melodii ze „Stawki większej niż życie”. Piękna melodia, mądry, żołnierski, apolityczny tekst ułożony przez Wojciecha Młynarskiego i znakomite wykonanie Mikulskiego powodują, że tego utworu słucha się nie tylko z przyjemnością, ale także z melancholią wywołującą refleksje.

Po 1989 r. przez dużą część środowisk wywodzących się ze zwycięskiego obozu „Solidarności” został okrzyknięty „komunistą” i „kolaborantem”. Nic to, że grał role żołnierzy i oficerów Armii Krajowej. Grał także oficerów służb specjalnych czy milicjantów oraz był członkiem PZPR i to wystarczyło, żeby propaganda po Okrągłym Stole wykreowała go na „komunistę”. Był w Krajowej Radzie Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej i nie poparł bojkotu telewizji w Stanie Wojennym, co dodatkowo potęgowało ataki na jego osobę w mediach związanych ze środowiskami wywodzącymi się z tzw. opozycji demokratycznej.

W przeciwieństwie do wielu swoich kolegów po fachu nie ustawiał się z aktualnie wiejącym wiatrem politycznym. Wystarczy zerknąć chociażby na postać reżysera Andrzeja Wajdy, który w każdym okresie: stalinowskim, gomułkowskim, gierkowskim i solidarnościowym był pieszczoszkiem władzy. W każdej z tych epok był na medialnej fali i otrzymywał środki oraz błogosławieństwo ekip rządzących na realizację kolejnych filmów. Stanisław Mikulski nigdy nie zmienił przekonań i nie odcinał się od swoich czynów, bo zwyczajnie się ich wstydzić nie musiał. W przeciwieństwie do wielu jego kolegów po fachu nie odciął się po 1989 r. od swojej przeszłości w PRL.

Wildsteina porażka z J-23

Po Okrągłym Stole tacy jak Mikulski nie byli w modzie. Wszak zarówno przed, jak i po 1989 r. chciał on współpracy Polski z Rosją. Jego poglądy, postawa i dokonania aktorskie nie wpisywały się w „chorobę na Moskala”. Dlatego praktycznie przez cały czas Mikulski znajdował się pod ostrzałem oszczerstw ze strony części środowisk postsolidarnościowych, jako „kolaborujący z Ruskimi”.

Apogeum tego szaleństwa nastąpiło, gdy prezesem TVP został Bronisław Wildstein. Wówczas „Stawka większa niż życie” dostała zakaz emisji w telewizji publicznej jako film propagandowy. Jako powód podano, że J-23 to agent NKWD, a więc serial z gruntu sieje komunistyczną propagandę. Całej historii pikanterii dodaje fakt, że środowiska z którymi związany jest Wildstein gloryfikują np. postać Antoniego Żubryda jako Żołnierza Wyklętego. I te same środowiska nie widzą nic złego w tym, że Żubryd pod pseudonimem „Orłowski” w czasie II wojny światowej był agentem NKWD. Ot, takie rozdwojenie jaźni.

Wracając do „Stawki”, to koniunkturę szybko wyczuły prywatne stacje i natychmiast wykupiły prawa do serialu. Jak się okazało był to strzał w dziesiątkę, bo pomimo faktu, że przeciętny Kowalski „Stawkę” zna na pamięć, to nadal namiętnie ogląda kolejne odcinki i TVP wówczas zaczęła przegrywać walkę o telewidzów. Dobrze obrazuje to komentarz jednego z internautów na ten temat:

„Stawka nigdy się nie znudzi. Siedzę przed telewizorem i po przejrzeniu 50 stacji okazuje się, że najciekawszy jest Kloss”.

J-23 nadal nadaje

Jak powiedział w jednym z telewizyjnych wywiadów jego kolega z planu filmowego i przyjaciel Emil Karewicz, Stanisław Mikulski starał się pozbyć wizerunku Hansa Klossa. Być może to jest jedna z niewielu rzeczy, które mu się nie udały. Był, jest i już na zawsze pozostanie dla Polaków Hansem Klossem. Tym bardziej, że swą przygodę z filmem zakończył obrazem „Stawka większa niż śmierć” skądinąd bardzo słabą produkcją w porównaniu z serialem.

Być może fenomen Mikulskiego tkwi w tym, że prezentował tę patriotyczną, lepszą twarz PRL-u. Być może w tym tkwi istota popularności, że w większości filmów z jego udziałem dobro zawsze jest wyraźnie oddzielone od zła. Wszak filmy z jego udziałem przypominają nam coś za czym tęsknimy, a z czego współczesna kinematografia nie tylko w Polsce została praktycznie wyzuta: że dobro musi zwyciężyć, a zło pokonane i napiętnowane.

Warto w tym kontekście zacytować jednego z internautów, który napisał w komentarzu:

„Piszecie że „Stawka większa niż życie” i „Czterej pancerni i pies” to komunistyczna propaganda. Może i tak ale jakoś nie skrzywiły mojej psychiki, choć na nich się wychowałem. Takie były czasy. Dla mnie to wspomnienie dzieciństwa, a te seriale oglądało się na równi z przygodami Pana Samochodzika jako wspaniałe filmy przygodowe dające wiele pozytywnych emocji i do dzisiaj tak je traktuję i chętnie do nich wracam nie tylko wtedy gdy są emitowane w TV. Mam je na DVD i kiedy mam zły dzień albo zwyczajnie się nudzę to są dla mnie etatowe poprawiacze nastroju”.

Stanisław Mikulski nie kreował się na gwiazdę, nie szukał taniego rozgłosu. Był cały czas sobą. Zawsze taki sam zarówno w okresie PRL, jak i po Okrągłym Stole. Nie złamał się pod naciskiem propagandy po 1989 roku. Nie ugiął się jak wielu ludzi ze świata polskiego filmu. Nie dokonywał groteskowych intelektualnych wygibasów jak wielu jego kolegów po fachu szkalujących PRL, w którym mieli się jak pączki w maśle.

Do końca pozostał wierny swoim zasadom. Zawsze pogodny i życzliwy dla ludzi. Chętnie dzielący się swoim doświadczeniem filmowym nie tylko z młodszym pokoleniem aktorów, ale także z rzeszą fanów filmów z jego udziałem. Wybitny aktor, nieprzeciętny człowiek, polski patriota pracujący na rzecz zgody i współpracy pomiędzy Polską i Rosją. Takim zostanie zapamiętany.

Nieśmiertelność jaką przyniosły mu role Hansa Klossa, Pana Samochodzika, „Smukłego”, „Jacka” czy „Klingi” są dowodem, że wygrał stawkę większą niż życie. Wygrał tę stawkę zarówno jako aktor, jak i człowiek. J-23 nadal nadaje.

Tomasz Formicki
http://prawica.net