Stalin i jego cechy charakteru

Cechy charakteru; szacunek dla tradycji.

Stalin był bez wątpienia, jak go Lenin w końcu swojego życia odmalował, brutalem, prostakiem, grubianinem i chciwym władzy zawistnikiem. Wszystkie te niepochlebne cechy późniejszy kremlowski despota umiał nadzwyczaj umiejętnie maskować. Potrafił się pokazać jako człowiek ujmujący i w pełni humanitarny.

W swojej biografii Stalina Montefiore przytacza wystarczającą liczbę świadectw jego związku małżeńskiego, z których wynika obraz oddanej sobie pary małżonków. Bez trudu potrafił być w innych okolicznościach gburem wobec Nadieżdy Alliłujewej, czym doprowadził ją w końcu do dramatycznego samobójstwa.

Przeprowadzając w 1934 r. wywiad ze Stalinem brytyjski pisarz Herbert George Wells zanotował swoją opinię o radzieckim przywódcy: nigdy nie spotkałem bardziej sprawiedliwego, szczerego i uczciwego człowieka. W podobnym duchu wypowiadali się uczestnicy spotkań Wielkiej Trójki, Churchill i Roosevelt. W tych rozmowach Stalin stawiał rosyjskie interesy bardzo ostro i bezpardonowo, ale ani razu nie stracił panowania nad sobą. Zasłużył tym sobie na przydomek Wujaszka Joe, którego jednak szczerze nie cierpiał. Bywało też, że Stalin panowanie nad sobą tracił, jak w rozmowie z Krupską jeszcze za życia Lenina, co mogło wtedy podciąć jego dobrze się zapowiadającą partyjną karierę.

Życie ludzkie nie jest, jak wiadomo zdeterminowane, a w każdym razie nie jest zdeterminowane w konkretnych decyzjach podejmowanych przez jednostkę, co oznacza, że każdy człowiek ma mniejszy lub większy wpływ na własny los. Stalin nie musiał zostać przywódcą państwa, co nam zaoszczędziłoby niekończących się dyskusji, był czy nie był paranoikiem. Mógł pozostać w szkole cerkiewnej i ostatecznie zostać popem, jak życzyła sobie jego matka. Mógł kontynuować swoją pracę w obserwatorium astronomicznym w Tbilisi bądź aktywność w napadach na banki Kaukazu. Z ostatniego powodu Stalin regularnie wpadał w ręce sprawiedliwości. Za swoją działalność aż siedem razy był skazywany i zamykany, skąd sześć razy udawało mu się uciec.

Dopiero ostatnia najcięższa zsyłka ze Swierdłowem i Kamieniewem w Kraju Turuchańskim zdawała się odbierać mu nadzieję na ucieczkę. Bardzo mocno to przeżywał, podejrzewając nawet tow. Iljicza, że go w trudnościach opuścił tak, jak kompana Romana Malinowskiego, bolszewickiego deputowanego do carskiej Dumy i agenta ochrany. Nie ma dowodów na współpracę Stalina z ochraną, są jednak poszlaki.

Biorąc pod uwagę rozmiary „zbrodni zza biurka” i niewątpliwą skłonność Stalina raczej do przesady w skazywaniu byleby uniknąć ryzyka, że ktoś winny uniknie sprawiedliwości (lepiej przesadzić niż nie doszacować) dość łatwo doszukiwać się można najgorszych cech psychologicznych u autokratów zbrodniczych (Lenin, Stalin, Hitler, Mussolini, Mao itp.), jak paranoja, psychopatia, zespoły urojeniowe.

Takie wyjaśnienia w odniesieniu do Stalina pojawiają się w biografiach nieustannie, choć niewiele one wnoszą choćby z powodu ich tautologicznej natury: ponieważ nieustannie ludzi podejrzewał o akty wrogie, to był paranoikiem. A z drugiej strony, ponieważ był paranoikiem to nieustannie ludzi podejrzewał (o szpiegostwo, sabotaż, wrogość wobec władzy radzieckiej itp.). Ewidentne jest, że paranoja dodana do charakteru Stalina nie wyjaśnia niczego, a tę jednostkę chorobową eksploatuje się w licznych biografiach nadmiernie.

Był człowiekiem do przesady skromnym i niewielkich wymagań materialnych, bliskich ascezie. Nachalne korzystanie z przywilejów partii władzy zwalczał energicznie. W okresie wielkiej czystki zmasakrował partię dostrzegając w niej m. in. nadmierną skłonność do otaczania się blichtrem i luksusem. Jednym z powodów, choć z pewnością nie najważniejszym, odsunięcia marszałka Żukowa po wojnie była zachłanność na zdobyczne „trofea” niemieckie.

Dla partii, a w większym jeszcze stopniu dla kierowania państwem, poświęcił życie i szczęście rodzinne. Członkowie szerokiej rodziny Stalina, ludzie z nim spokrewnieni, stanowili ważną część jego ofiar. W taki sposób stał się człowiekiem samotnym, a samotność redukował przez liczne i nadmierne kontakty z najbliższymi współpracownikami w pełni odeń zależnymi i czującymi się nieustannie zagrożonymi.

O ludziach miał Stalin wyobrażenie mroczne wychodząc z założenia, że przeważają osobnicy źli, wrogo usposobieni, nie rozumiejący rzeczywistości i jej przemian. Te kategorie moralne stosował zarówno wobec jednostek, jak i całych klas.

Nie wierzę, jak mówił, w szlachetność burżuazji. O chłopstwie, zwłaszcza rosyjskim chłopstwie, wypowiadał się jeszcze gorzej.

Klasowe charakterystyki ludzi były naturalnie typowe w środowisku przywódców komunistycznych, choć specjalnego uzasadnienia one nie miały. Wśród tych przywódców Stalin był mistrzem w politycznym wykorzystywaniu owych charakterystyk kończących się często wyrokiem, w którego ustaleniu lubił mieć swój udział, choć akurat udziału mieć nie powinien. Jest przy tym znamienne, że twórca systemu drobiazgowej kontroli nad ludźmi łącznie z uniwersalnym szpiclostwem i donosicielstwem, tłumaczy niemieckiemu pisarzowi Emilowi Ludwigowi w 1931 r., że jego decyzja przyłączenia się do socjalistów i bolszewików zapadła dopiero w seminarium duchownym, które opuścił w proteście przeciw szpiclowaniu i rewizji dusz.

W spojrzeniu na jednostkę ludzką czy człowieka w ogólności Stalin ujawniał pomysły własne odbiegające najwyraźniej od poglądów przeważających w partii bolszewickiej. Dowodzono tam, choć niezupełnie szczerze, że człowiek jest z natury dobry, a cechę tę najlepiej wyrabia się w toku właściwego, tzn. komunistycznego wychowania. To dowodzenie było Stalinowi najzupełniej obce, choć deklaracje w tym stylu padały i z jego ust. Własne ujęcie człowieka wywodził z powszechnie przyjętego w szkole marksistowskiej materializmu dialektycznego. Dla większości marksistów, w tym bolszewików nie były jednak zupełnie jasne związki analiz społecznych z materializmem filozoficznym.

Właśnie ten aspekt był dla Stalina najzupełniej oczywisty i pozwalał mu traktować ludzi wyłącznie jako wielkości fizyczne z pominięciem sfery psychiczno-emocjonalnej, choć znowu nie stronił od deklaracji w stylu człowiek jest podstawowym celem socjalizmu. Humanizm czy humanitaryzm był odległy od jego postrzegania świata. Ile waży całe państwo i czy jednostka jest w stanie jego nacisk wytrzymać to z grubsza problemy, które zaprzątały jego głowę. Na propozycje samych nadzorców łagrów, aby wydajnym więźniom skracać czas pobytu zareagował gniewnie: …doprowadzicie do tego, że w obozach pozostaną same obiboki. Ludzi uczciwej i wydajnej pracy należy dobrze karmić i w inny sposób wynagradzać, ale nie zwalniać i trzymać jako wzory dla innych. To samo i to w większym stopniu tyczyło się wybitnych specjalistów, konstruktorów i naukowców, których należało karmić ciastkami, pozbawić szkoleń z zakresu marksizmu-leninizmu, ale nie zwalniać przedwcześnie. Liczą się tylko względy przedmiotowe i utylitarne. Po Stalinie nastał okres pompatycznego humanizmu socjalistycznego, nijak związanego z ówczesną rzeczywistością i praktyką.

W okresie tuż po Październiku 1917 r. członkowie partii bolszewickiej byli pogrążeni w kłótniach, intrygach, wzajemnym szkalowaniu się, pomimo świeżo zdobytej władzy i niezbędności jej umacniania. Stalin w tym towarzystwie był w kontaktach bezpośrednich uosobieniem umiarkowania, skłonnym do kompromisu, choć już wtedy, jak wspomina Bażanow, zbierał poufnie materiały na współtowarzyszy wykorzystując do tego celu ówczesne zdobycze technik łączności. W każdym razie w zażartych walkach partyjnych po śmierci Lenina np. pomysł aresztowania Trockiego pochodził nie od niego, tylko od Zinowiewa. Stalin był przy tym człowiekiem pamiętliwym, o czym zarówno Zinowiew, jak mnóstwo różnych ludzi w Rosji miało się boleśnie przekonać.

Podkreślić wypada niezmordowaną pracowitość, systematyczność i zmysł organizacyjny Stalina. Powierzenie mu w 1922 r. stanowiska sekretarza generalnego partii spowodowało z pewnością jego wyróżnioną i nadzwyczajną pozycję w partii i państwie, ale o to stanowisko nie zabiegał, a Lenin powierzył mu je po odmowie jego przyjęcia przez ważniejszych, zdawało się, towarzyszy partyjnych.

W każdym razie na stanowisku sekretarza generalnego Stalin nieustannie i umiejętnie rozszerzał granice swojej wyłącznej władzy. Lenin cenił u niego brak tak niecierpianych przezeń „skłonności inteligenckich”. Tą chorobą dotknięta była cała wierchuszka partii w otoczeniu Lenina. Prostota i praktycyzm charakteru Stalina, fakt, że w decyzjach praktycznych względy doktrynerskie się u niego nie liczyły, zdawały się go wynosić na szczyty władzy i autorytetu jeszcze przed osiągnięciem tych szczytów w okresie, kiedy Stalin był pod własnym zawistnym wrażeniem talentu oratorskiego Trockiego czy teoretycznego szlifu Bucharina.

Będąc człowiekiem do przesady praktycznym i rzeczowym Stalin realizował też niezaspokojone ambicje teoretyczne. Jako dyktator-teoretyk odznaczał się również „prostotą myśli”, co w tym wypadku niekoniecznie uznawane jest za walor teoretyczny.

Interesujące jest jednak, że w okresie triumfującego „kultu jednostki” to nie rzeczywiste dokonania organizatorskie wodza, a właśnie wątpliwe dokonania teoretyczne były opiewane jako genialne czy nadludzkie tak w kwestiach filozofii materializmu, dialektyki, narodowości, języka, ekonomii socjalizmu czy historii partii. Brak jednak bezpośrednich dowodów na sterowanie tymi procesami przez samego Stalina.

Stalin nie protestował, kiedy go ubóstwiano, nie przeciwstawiał się „rozbudowie kultu jednostki”, a i zapewne ją inspirował. Był jednak daleki od wiary w komplementy serwowane przez pochlebców, o których miał nieodmiennie złe zdanie, czemu dawał wyraz w gremiach partyjnych. Nie likwidował pochlebców, ale też nie miał do nich zaufania.

Stalin modernizował Rosję i był wyznawcą filozofii racjonalistycznej łącznie z jej atakiem na religię, ale w głębi duszy pozostał tradycjonalistą, człowiekiem przekonanym, że przeszłe doświadczenia i przyzwyczajenia dostarczają nam najlepszych wskazówek, co powinniśmy czynić w różnych przejawach naszego życia. Przyjął postawę analogiczną do postawy japońskiego cesarza Meiji, który dogłębnie zmienił swój kraj, ale do Pałacu Cesarskiego elektryczności nie wprowadził.

Stalin ulegał gustom tradycyjnym w sztuce, literaturze, teatrze czy architekturze, nowości i nurty awangardowe potępiał. Odrzucał rewolucyjne eksperymenty w rodzaju zniesienia pieniądza, nowej edukacji, eksperymenty egalitarne w armii, w gospodarce rozstał się z „moralną mobilizacją” pracowników zastępującą dyscyplinę.

Także w stylu ubioru pozostał tradycjonalistą, rzadko rozstawał się ze znoszonymi półwojskowymi ubiorami i obuwiem, często sypiał w ubraniu. Sławne przyjęcia w Kuncewie (zastolja) urządzał w sposób tradycyjny i w wyłącznie męskim gronie.

Stalin stanowczo dążył do umocnienia tradycyjnej roli kobiet jako gospodyń domowych, choć nie przeciwstawiał się ich wykorzystaniu w fabrykach czy kołchozach, zwłaszcza w okresie wojny z Niemcami.

Polityczne i społeczne kariery kobiet wywoływały w nim niesmak. Bodaj najwyżej w strukturze stalinowskiej wspięły się Dora Chazan (Andrejewa) jako komisarz aprowizacji oraz Polina Żemczużyna (Mołotowa) jako wice-komisarz przemysłu lekkiego i ‘’monopolistka´ kosmetyków radzieckich. Aleksandra Kołłontaj była wcześniej radzieckim komisarzem ds. społecznych, a następnie ambasadorem w Skandynawii, ale nie były to decyzje Stalina.

Był on zdecydowanym przeciwnikiem misji kobiet czy bolszewickiego hasła o zrównaniu płci. Prawie wszystkie wysokie stanowiska w ZSRR poczynając od politbiura były obsadzane przez mężczyzn.
We własną misję i to w odniesieniu do całego kraju Stalin święcie wierzył, o czym niżej. Był przekonany, jak widać słusznie, że naród przyjmie tę misję jako własną. W 1943 r. miał powiedzieć, jak pisze E. Duraczyński, iż jest przekonany, że na jego mogiłę wysypią stosy śmieci, jednakże bez wątpienia rozwieje je wiatr historii.

Jacenty Siewierski, „Fenomen Stalina”
Wszelkie prawa zastrzeżone
Warszawa, sierpień 2019

Nad. „Osoba prywatna”