Największa mogiła Bałtyku

Choć w ka­te­go­riach naj­więk­szych ka­ta­strof mor­skich nie­mal za­wsze wy­mie­nia się Ti­ta­ni­ca, w przy­pad­ku tej tra­ge­dii licz­ba ofiar była po­ra­ża­ją­ca. Pod­czas gdy na bry­tyj­skim li­niow­cu zgi­nę­ło 1,5 tys. ludzi, Wil­helm Gu­stloff mógł po­chło­nąć nawet 10 tys. ist­nień.

„Obok mnie, po­rę­czy nad­bu­dów­ki kur­czo­wo trzy­ma­ła się jakaś ko­bie­ta. Za nią dwoje dzie­ci i męż­czy­zna. Był w mun­du­rze z opa­ską ze swa­sty­ką. Ko­bie­ta krzy­cza­ła do niego: skończ z nami! Wy­cią­gnął pi­sto­let, trzy­ma­jąc się wciąż jedną ręką. Naj­pierw zabił dwie dziew­czyn­ki, potem żonę. Kiedy przy­ło­żył pi­sto­let do wła­snej skro­ni, nie miał już na­bo­jów. Krzyk­nął do mnie: daj mi swój pi­sto­let. Kiedy od­krzyk­ną­łem, że nie mam, pu­ścił rękę i zsu­nął się za żoną i dzieć­mi po ob­lo­dzo­nym i po­kry­tym śnie­giem po­kła­dzie”.

„Pod po­kła­dem dzia­ły się po­twor­no­ści. Wielu za­dep­ta­no, inni le­że­li w przej­ściach w ka­łu­żach krwi. Dzie­ci pła­ka­ły za mat­ka­mi, zroz­pa­czo­ne matki na­wo­ły­wa­ły swoje dzie­ci”.

„Moja są­siad­ka stra­ci­ła zmy­sły. Za­czę­ła od­py­chać star­sze­go syna, młod­sze­go tu­li­ła do sie­bie. Zo­sta­li tam w ka­ju­cie. We troje. Na za­wsze”.

„Wielu ludzi, zwłasz­cza ko­bie­ty dry­fu­ją­ce w wo­dzie, wcią­ga­no do łodzi, przez co do środ­ka do­sta­ło się jesz­cze wię­cej wody. Wiele po­sta­ci bez­gło­śnie prze­pły­wa­ło obok nas, wi­sie­li w ka­mi­zel­kach ra­tun­ko­wych i chyba już nie żyli”.

To za­le­d­wie część z setek wspo­mnień, jakie za­cho­wa­li oca­le­ni ze stat­ku Wil­helm Gu­stloff, który 30 stycz­nia 1945 r. za­to­nął na Bał­ty­ku. W sto­sun­ku do licz­by pa­sa­że­rów było ich nie­wie­lu. Choć w ka­te­go­riach naj­więk­szych ka­ta­strof mor­skich nie­mal za­wsze wy­mie­nia się Ti­ta­ni­ca, w przy­pad­ku tej tra­ge­dii licz­ba ofiar była po­ra­ża­ją­ca. Pod­czas gdy na bry­tyj­skim li­niow­cu zgi­nę­ło 1,5 tys. ludzi, Wil­helm Gu­stloff mógł po­chło­nąć nawet 10 tys. ist­nień. W hi­sto­rii nie ma źró­dła, które opi­sy­wa­ło­by za­to­nię­cie stat­ku, z więk­szą licz­bą pa­sa­że­rów.

5 V 1937 r. Adolf Hitler podczas ceremonii wodowania Wilhelma Gustloffa

Wil­helm Gu­stloff zo­stał zbu­do­wa­ny w la­tach 1935-37 przez stocz­nię Blohm&Voss w Ham­bur­gu. Zle­ce­nio­daw­cą była hi­tle­row­ska or­ga­ni­za­cja Kraft durch Reude, która uczy­ni­ła z niego fla­go­wą jed­nost­kę. Eks­klu­zyw­ny oce­anicz­ny sta­tek wy­ciecz­ko­wy robił wra­że­nie: 208,5 m dłu­go­ści, 23,5 m sze­ro­ko­ści. Po­sia­dał 221 kabin dwu­oso­bo­wych oraz 239 kabin czte­ro­oso­bo­wych. Razem z za­ło­gą mógł po­mie­ścić ponad dwa ty­sią­ce osób. Wszyst­kie te pa­ra­me­try spra­wia­ły, że Gu­stloff był pią­tym co do wiel­ko­ści nie­miec­kim stat­kiem pa­sa­żer­skim.

Nazwę nada­no mu na cześć Wil­hel­ma Gu­stlof­fa, za­słu­żo­ne­go dzia­ła­cza NSDAP i przy­wód­cy szwaj­car­skich na­zi­stów, który zo­stał za­strze­lo­ny w 1936 r. przez ży­dow­skie­go stu­den­ta (jego za­bój­stwo było jed­nym z pre­tek­stów do prze­pro­wa­dze­nia krysz­ta­ło­wej nocy w 1938 roku). 5 maja 1937 roku, kiedy wo­do­wa­no gi­gan­ta, obec­na była nie tylko wdowa po za­mor­do­wa­nym Gu­stlof­fie, ale i sam Hi­tler. Co cie­ka­we, führe­ro­wi pro­po­no­wa­no, by na­zwać sta­tek jego imie­niem, uzna­no jed­nak, że ze wzglę­dów pro­pa­gan­do­wych byłby to kiep­ski po­mysł (za­pew­ne zna­la­zło­by się wiele osób, które chciał­by „za­to­pić Adol­fa Hi­tle­ra”). Führer od­mó­wił i za­do­wo­lił się pry­wat­nym apar­ta­men­tem na stat­ku.

Do czasu wy­bu­chu II wojny świa­to­wej Wil­helm Gu­stloff słu­żył jako sta­tek pa­sa­żer­ski. Odbył 44 rejsy po mo­rzach Pół­noc­nym i Śród­ziem­nym, prze­wo­żąc łącz­nie 65 tys. pa­sa­że­rów. Na jego po­kła­dzie zor­ga­ni­zo­wa­no m.​in. punkt gło­so­wa­nia dla oby­wa­te­li III Rze­szy prze­by­wa­ją­cych na te­re­nie Wiel­kiej Bry­ta­nii (przed­mio­tem gło­so­wa­nia była spra­wa anek­sji Au­strii). W maju 1939 r. trans­por­to­wiec wziął udział w ewa­ku­acji nie­miec­kie­go Le­gio­nu Con­dor, który wal­czył w woj­nie do­mo­wej w Hisz­pa­nii.

Sta­tus jed­nost­ki zmie­nił się wraz z wy­bu­chem wojny. Od 22 wrze­śnia 1939 r. Gu­stloff pły­wał już jako okręt szpi­tal­ny (La­za­ret­t­schiff D). Za­bie­rał na po­kład ran­nych żoł­nie­rzy wo­jen­nych w cza­sie kam­pa­nii wrze­śnio­wej (także pol­skich jeń­ców), a w czerw­cu 1940 roku uczest­ni­czył w kam­pa­nii nor­we­skiej, ba­zu­jąc w Oslo. Do­pie­ro w dru­giej po­ło­wie 1940 r. wpły­nął do Gdyni, gdzie spę­dził na­stęp­ne czte­ry lata. Prze­mia­no­wa­ny zo­stał na ko­sza­ry dla II dy­wi­zjo­nu szkol­ne­go okrę­tów pod­wod­nych.

Uciecz­ka w po­pło­chu

W po­ło­wie stycz­nia 1945, kiedy wia­do­mo już było, że roz­bi­cie armii nie­miec­kiej to tylko kwe­stia czasu, gros­sad­mi­ral Karl Dönitz, na­czel­ny do­wód­ca Krieg­sma­ri­ne, wydał roz­kaz do akcji „Han­ni­bal” (ewa­ku­acji nie­miec­kich żoł­nie­rzy i lud­no­ści cy­wil­nej z Kur­lan­dii i Prus Wschod­nich). Na­cie­ra­ją­ca od wscho­du Armia Czer­wo­na nie miała li­to­ści dla po­ko­na­nych. Nie dziwi więc, że za­rów­no żoł­nie­rze, jak i nie­miec­cy oby­wa­te­le ucie­ka­li w po­pło­chu. Celem było pol­skie wy­brze­że, bo zor­ga­ni­zo­wa­na ewa­ku­acja miała się od­by­wać przez Morze Bał­tyc­kie.

28 stycz­nia 1945 r. roz­po­czę­to przy­go­to­wy­wa­nie Gu­stlof­fa do wy­pły­nię­cia. Kom­ple­to­wa­no za­ło­gę, spraw­dza­no ma­szy­ny, zbie­ra­no pro­wiant, ka­mi­zel­ki ra­tun­ko­we i wszyst­ko, co po­trzeb­ne do prze­wie­zie­nia kilku ty­się­cy ludzi. Ile do­kład­nie osób we­szło na po­kład? Tego nie wiemy. Cała akcja od­by­wa­ła się w takim po­śpie­chu, że nikt nie my­ślał o skru­pu­lat­nych ewi­den­cjo­no­wa­niu pa­sa­że­rów. Ofi­cjal­na lista wska­zy­wa­ła na 6 600 pa­sa­że­rów, wiemy jed­nak na pewno, że było ich znacz­nie wię­cej. We­dług naj­now­szych pro­gnoz, nawet 10 tys. Byli to za­rów­no ranni żoł­nie­rze, pie­lę­gniar­ki z żeń­skiej służ­by po­moc­ni­czej ma­ry­nar­ki wo­jen­nej, a także zwy­kli cy­wi­le. Okręt za­ła­do­wa­ny był po brze­gi.

Wil­hel­mem Gu­stlof­fem do­wo­dzi­ło czte­rech ofi­ce­rów (do­wódz­two cy­wil­no-woj­sko­we): kpt. Frie­drich Pe­ter­sen, kpt. Heinz Ko­eh­ler, kpt. Harry Wel­ler oraz ko­man­dor pod­po­rucz­nik Wil­helm Zahn. Jesz­cze przed wy­pły­nię­ciem do­szło mię­dzy nimi do kłót­ni. Po­szło o trasę ewa­ku­acji. Do wy­bo­ru były dwie moż­li­wo­ści: trasa wzdłuż brze­gu – bez­piecz­niej­sza, bo płyt­kie wody unie­moż­li­wia­ły wpły­nię­cie ra­dziec­kich okrę­tów pod­wod­nych, ale za to dłuż­sza, albo – bez­po­śred­nio do nie­miec­kie­go portu (trasa szyb­sza, ale zwią­za­na z moż­li­wo­ścią ataku). Zde­cy­do­wa­no się pod­jąć ry­zy­ko.

30 stycz­nia o go­dzi­nie 12.30 Wil­helm Gu­stloff ru­szył. Był tak prze­ła­do­wa­ny, że miał pro­ble­my z wy­pły­nię­ciem. Na do­miar złego dwa z trzech okrę­tów to­wa­rzy­szą­cych mu jako eskor­ta, na sku­tek awa­rii mu­sia­ły za­wró­cić do Gdyni. Po­go­da rów­nież nie sprzy­ja­ła ucie­ki­nie­rom. Morze było wzbu­rzo­ne, a o burty roz­bi­ja­ły się 2-3 me­tro­we fale.

Ok. go­dzi­ny 18.50 Gu­stlof­fa za­uwa­żył ro­syj­ski okręt pod­wod­ny S-13, do­wo­dzo­ny przez kmdr. Alek­san­dra Ma­ri­ne­skę. Wi­dząc na ra­da­rze po­ten­cjal­ny okręt nie­przy­ja­cie­la, ru­szył w po­ścig. Około go­dzi­ny 21., dwa­dzie­ścia mil mor­skich od plaż w po­bli­żu Łeby, do­go­nił go i kilka minut póź­niej wy­strze­lił w jego kie­run­ku trzy tor­pe­dy (czwar­ta za­blo­ko­wa­ła się w wy­rzut­ni). Wszyst­kie trzy tra­fi­ły cel. Za­ło­ga Gu­stlof­fa nie przy­pusz­cza­ła, że 63 mi­nu­ty póź­niej nie bę­dzie po nich śladu.

Walka o prze­trwa­nie

Łatwo sobie wy­obra­zić jaka pa­ni­ka za­pa­no­wa­ła na po­kła­dzie, któ­rym wstrzą­snę­ły trzy silne eks­plo­zje. Dolne po­kła­dy z set­ka­mi śpią­cych pa­sa­że­rów zo­sta­ły na­tych­miast za­la­ne, a ogrom­ne ci­śnie­nie roz­ry­wa­ło po­szy­cia ko­lej­nych po­miesz­czeń, wpusz­cza­jąc do środ­ka mi­lio­ny li­trów wody. Pierw­szym od­ru­chem była uciecz­ka na po­kład. Nie było to łatwe. Stło­cze­ni pa­sa­że­ro­wie tra­to­wa­li się na­wza­jem. Za­pa­no­wał chaos. Lu­dzie wal­czy­li o ka­mi­zel­ki ra­tun­ko­we.

Sy­tu­ację do­dat­ko­wo po­gar­sza­ła po­go­da. Na ze­wnątrz było minus 20 stop­ni Cel­sju­sza. Żu­ra­wi­ki były po­kry­te lodem, który trze­ba było naj­pierw sku­wać, aby umoż­li­wić spusz­cze­nie sza­lup i tra­tew. Lu­dzie, nie chcąc cze­kać, za­czę­li na­pie­rać. Każdy chciał jak naj­szyb­ciej zna­leźć się w łodzi. Okrzy­ki za­ło­gi: „Tylko ko­bie­ty i dzie­ci!” zda­wa­ły się na nic. Wielu świad­ków opi­sy­wa­ło jak za­ło­ga strze­la­ła do naj­bar­dziej agre­syw­nych mężczyzn.

Sta­tek coraz bar­dziej prze­chy­lał się na lewą burtę, strą­ca­ją z po­kła­du setki ludzi. Wpa­da­li w ot­chłań lo­do­wa­tej wody. W pew­nym mo­men­cie za­mon­to­wa­ne na po­kła­dzie dzia­ło prze­ciw­lot­ni­cze zo­sta­ło wy­rwa­ne i spa­dło wprost na do­pie­ro co zwo­do­wa­ną sza­lu­pę z ludź­mi. Nie­wie­le ponad go­dzi­nę po ataku, Wil­helm Gu­stloff po­szedł na dno.

Po kil­ku­dzie­się­ciu mi­nu­tach po­ja­wi­ły się pierw­sze okrę­ty pły­ną­ce z po­mo­cą. Licz­ba osób, które udało się ura­to­wać, także nie jest pre­cy­zyj­na. Jedne źró­dła mówią o 838 roz­bit­kach, inne o 1252. Jesz­cze przez ko­lej­ne dwa ty­go­dnie zwło­ki ofiar ka­ta­stro­fy wy­rzu­ca­ne były przez morze na plaże od Łeby do Ja­strzę­biej Góry, a nawet w oko­li­ce Pi­la­wy. Ostat­nią ura­to­wa­ną osobą było ży­ją­ce nie­mow­lę, od­na­le­zio­ne sie­dem go­dzin po tra­ge­dii na jed­nej z łodzi ra­tun­ko­wych.

Ka­pi­tan za­wsze scho­dzi ostat­ni?

Za­to­pie­nie Wil­hel­ma Gu­stlof­fa jest naj­więk­szą ka­ta­stro­fą mor­ską, którą po­twier­dza­ją źró­dła hi­sto­rycz­ne. W 1994 roku Pol­ska uzna­ła jego wrak za mo­gi­łę wo­jen­ną, w związ­ku z czym nur­ko­wa­nie w pro­mie­niu 500 m od niego jest za­ka­za­ne.

Ka­ta­stro­fa Gu­stlof­fa czę­sto była wy­ko­rzy­sty­wa­na przez nie­któ­re śro­do­wi­ska nie­miec­kie do akcji pro­pa­gan­do­wych. Nie­któ­rzy ak­ty­wi­ści i hi­sto­ry­cy do­ma­ga­li się uzna­nia jej za zbrod­nię wo­jen­ną. Nie ma jed­nak ku temu pod­staw. Choć bru­tal­ne i su­ro­we, takie jest prawo wojny. Okręt był jed­nost­ką po­moc­ni­czą ma­ry­nar­ki wo­jen­nej, szedł w kon­wo­ju osła­nia­ny przez uzbro­jo­ny tor­pe­do­wiec, a na po­kła­dzie, oprócz cy­wi­li, byli także nie­miec­cy żoł­nie­rze.

Przy­kład Gu­stlof­fa po­wró­cił w dys­ku­sji także w ze­szłym roku, przy oka­zji ka­ta­stro­fy stat­ku Costa Con­cor­dia. Czte­rech ka­pi­ta­nów, do­wo­dzą­cych nie­miec­kim okrę­tem prze­ży­ło i nie od­nio­sła żad­nych ob­ra­żeń (nie mieli nawet za­mo­czo­nych ubrań). Ist­nie­je sze­reg wspo­mnień, które rzu­ca­ją cień na ofi­ce­rów. Po­dob­no znaj­do­wa­li się w sza­lu­pie, które zo­sta­ła zwo­do­wa­na już na po­cząt­ku ewa­ku­acji.

Kamil Nadolski
http://wiadomosci.onet.pl